Każda osoba w społeczeństwie niesie ze sobą bagaż różnorodnych uprzedzeń i albo sama może się nimi kierować albo są one wymierzone w nią samą. Stereotypy mogą przerodzić się we wrogie, a nawet agresywne podejście do danej grupy ludzi. W dyskusji społecznej ten temat jest poruszany od lat, ale wciąż pozostało wiele pracy do wykonania. Dowiesz się z naszego artykułu, czym są uprzedzenia, jak i dlaczego powstają i co możesz zrobić, aby je niwelować.
Czym są uprzedzenia?
Uprzedzenia są wynikiem nieprawidłowego przetwarzania informacji o innych. Są to zniekształcenia poznawcze (fałszywe przekonania, skróty myślowe), które dają złudne poczucie zaznajomienia się z rzeczywistością. Świat jest ogromny, zmienny i skomplikowany i nikt nie jest w stanie doświadczyć każdego jego obszaru i wyciągnąć prawidłowych wniosków. Dlatego właśnie tworzone są przez nasze umysły stereotypy, które automatycznie podsuwają potencjalne rozwiązania sytuacji, wyjaśnienia motywacji drugiej strony itd. Te zniekształcenia są potęgowane przez takie czynniki jak: stres, zmęczenie, lęk albo powiązanie tych przekonań z innymi naszymi opiniami oraz wartościami.
Powstawanie uprzedzeń w społeczeństwach jest więc niejako zwyczajnym procesem. Powstają one w sposób naturalny i są podświadomie powielane. Uczymy się ich powoli już w dzieciństwie, gdyż przejmujemy je od rodziców i kultury, w której żyjemy. Budowano w nas motywacje, motywy i przekonania o cechach człowieka lub narodu – aż w końcu nasiąkliśmy tymi informacjami i stworzyliśmy w sobie takie postrzeganie. Współcześnie jeszcze silniejszy wpływ mają media i obrazy, które są przez nią kreowane. Ale należy pamiętać, że taki obraz rzeczywistości jest tak naprawdę fałszywy, niepełny, uproszczony.
Niektóre osoby nie odczuwają potrzeby, aby pozbyć się swoich stereotypów. Nie jest to rodzaj braków umysłowych. Mogą to być po prostu osoby, które są słabo zaangażowane w poznawanie innych. Ewentualnie nie chcą wyjść ze swojej strefy komfortu, w której uprzedzenia dostarczają im szybko, według nich niezbędnych informacji, ale mniejszym wysiłkiem.
Uprzedzenia są więc wtłaczane przez nasze środowisko, ale dodatkowo wynikają z braków w wiedzy, błędnego postrzegania danej kategorii albo z niedostrzegania różnic między jednostkami stygmatyzowanej grupy. Dochodzi tutaj do procesu generalizacji.
Można dyskryminować każdą grupę, która w jakikolwiek sposób różni się od naszej. Na ogół wynika to z pochodzenia, wykształcenia bądź wyglądu. Ale również istnieje duża stygmatyzacja ze względu na płeć, a nawet wiek.
Zagrożenie stereotypem – co to takiego?
Zagrożenie stereotypem to bardzo ciekawy mechanizm psychologiczny. Polega na tym, że dyskryminowana grupa w pewnym momencie rzeczywiście powiela zachowania i cechy stereotypowe, które są im przypisywane i wmawiane. Działamy według tego, co myślimy, a więc jeśli ktoś wtłoczy w nas pewne przekonania, staną się one naszymi własnymi.
Przykładowo: jeśli nauczycielka matematyki mówi ci, że nie masz umiejętności matematycznych i jej przekonanie wynika z tego, że myślisz nieszablonowo, nie stosujesz się do jej regułek, tylko masz wiedzę i kompetencje, by podążyć innym rozwiązaniem, ale z tym samym skutkiem, czyli osiągnięciem prawidłowego wyniku. Ewidentnie masz takie umiejętności, a nawet są one wyższe niż twojej nauczycielki, jednak przez powtarzalność tej opinii zaprzestajesz sięgać po te rozwiązania, twoje wyniki zaczynają spadać, przestajesz się uczyć i wtedy rzeczywiście ich już nie posiadasz.
Ten mechanizm dotyka kobiety, walczą z nim feministki. Istnieje wiele stereotypów (o braku cech przywódczych, o braku umysłów ścisłych, o braku wytrzymałości), przez które wiele kobiet decyduje się nie podążać wymarzoną ścieżką kariery (naukowej, wojskowej, biznesowej), a jeśli już na niej są, to muszą mierzyć się ze szklanym sufitem, obciążeniem mentalnym i w ostateczności wypaleniem zawodowym.
Najważniejsza jest zmiana otoczenia, ale istnieje kilka sposobów, abyś z tymi uprzedzeniami sobie sama poradziła. Naucz się technik redukcji stresu, napięcia lękowego i relaksacji. Afirmuj własne Ja. Inspiruj się osobami w podobnej sytuacji, które osiągnęły sukces, dokonały wybitnych rzeczy i mówią wprost, że stereotypy o braku odpowiednich zdolności czy kompetencji są fałszywe.
Jak walczyć ze stereotypami?
Wiesz już, co możesz zrobić dla siebie, kiedy dotykają cię uprzedzenia, ale bez zmian społecznych sytuacja nie poprawi się. Co więc powinno być robione?
Zwracaj uwagę na język
Warto zwracać uwagę na słownictwo własne i swoich bliskich. Stosowany język jest odbiciem przekonań o rzeczywistości. Jeśli dana grupa społeczna czuje, że dane słowa względem nich są nacechowane negatywnie – wyrzuć je ze swojego słownika. Te osoby wiedzą najlepiej, z jakimi dyskryminacjami muszą walczyć na co dzień.
Zwracaj też uwagę, jakie słownictwo jest kierowane w twoją stronę – w rozmowie, w żartach, w drobnych złośliwościach. To już wiele mówi o przekonaniach tej osoby i być może uda ci się je zmienić, ale na ogół są mocno zakorzenione i potrzeba na to więcej czasu. Przykładowo: jesteś zapracowaną kobietą, ale poszukujesz partnera i chodzisz na randki. Jeśli opowiesz o swoich problemach i usłyszysz słowa, że to wszystko pewnie sprawia, że jesteś przewrażliwiona – zastanów się, czy ten mężczyzna nie ma uprzedzeń wobec kobiet; ostatecznie większość osób wskazałaby na zmęczenie, a nie przewrażliwienie.
Zastanów się nad sobą
Walkę z uprzedzeniami należy zacząć od siebie – zastanów się głęboko, czy nie kierujesz się stereotypami wobec którejś grupy społecznej. Refleksja otwiera na nowe informacje, wprowadza elastyczność w postrzeganiu i zwiększa postrzegalność perspektyw. Podtrzymuj płomień motywacji do tłumienia w sobie negatywnych skojarzeń. Nie pozwól, aby stereotypy kierowały twoimi zachowaniami. A już na pewno upewnij się, że twoje opinie nie szerzą dyskryminacji i nie wpajasz ich najbliższym.
Reaguj na uprzedzenia
Warto, abyś znalazła w sobie odwagę, aby przeciwstawiać się wyrażanym uprzedzeniom w swoim otoczeniu. Głośno reaguj na stereotypy, rozmawiaj, wyjaśniaj (jak działają, dlaczego są szkodliwe dla ogółu, jak wpływają na dyskryminowane jednostki), spróbuj rozwinąć w drugiej osobie empatię. Pokaż, że nie akceptujesz takiej sytuacji. Jeśli wpłyniesz na świadomość tej osoby, bardzo możliwe, że zmieni swoje poglądy.
Skutecznym sposobem może być zadawanie pytań zamiast przedstawiania argumentów. Bardzo możliwe, że dana osoba zauważy luki w swoim rozumowaniu, rozbieżności, niezgodności, będzie miała okazję zastanowić się głębiej nad swoimi przekonaniami.
Organizowanie kontaktu
Tutaj pole do popisu mają większe organizacje z większymi możliwościami. Kontakt z dyskryminowaną grupą służy weryfikacji uprzedzeń, a więc tworzenie przestrzeni na jego zaistnieje jest niezwykle cenne. Mogą to być konferencje, warsztaty, szkolenia, festiwale, a nawet gry symulacyjne, które przedstawiają zachodzące zjawiska społeczne.
Działania firm i państwa
Najskuteczniejsze narzędzia do walki z uprzedzeniami mają firmy i państwo. Mogą i powinny wprowadzać kolejne regulacje prawne, polityki, które będą przełamywać stereotypy, zapobiegać im, karać za nie i nie dopuszczać, by miały wpływ na kluczowe procesy zachodzące w tych organizacjach.
Nie miej więc oporów przed uczestnictwem w głosowaniach, strajkach, marszach i dyskusjach – są one niezbędnymi bodźcami do zmian na szerszą skalę.
Kobiety, tak jak i inne dyskryminowane grupy społeczne, stoją przed wieloma wyzwaniami. Ruchy feministyczne mają okresy mniejszych i silniejszych form działania, ale nadszedł czas na kolejne zdecydowane kroki, gdyż obecnie pełne równouprawnienie będzie nam zagwarantowane dopiero za 100 lat. Społeczeństwa ostatnimi czasy jednak mocno odchodzą w stronę konserwatywną, więc opóźnia to proces zmian. Jest to więc czas aktywności i głośności w wyrażaniu potrzeb. Nie czekaj więc – dołącz do działania.
Źródła:
Jak walczyć z uprzedzeniami w pracy? Zarządzanie różnorodnością, www.devire.pl, [dostęp: 09.01.2025].
Myślewski P., Jak walczyć ze swoimi uprzedzeniami, www.stereotypy.pl, [dostęp: 09.01.2025].
Patlewicz M., Stereotypy i uprzedzenia w pracy pomocowej: źródła, znaczenie, praca nad ich redukcją, „Rzeszowskie Studia Socjologiczne” 2023, 16, s. 98-109.
Piber-Dąbrowska K., Sędek G., Spostrzeganie bez uprzedzeń i stereotypów – zarys problematyki, „Psychologia Społeczna” 2006, 2, s. 7-12.
Szukalski P., Uprzedzenia i dyskryminacja ze względu na wiek (ageism) – przyczyny, przejawy, konsekwencje, 2004, Repozytorium UŁ.
